Atatürk devrimlerinin dayandığı temel ilke, Türkiye Cumhuriyeti’ni siyasî yapısı
bakımından olduğu gibi, sosyal yapısını şekillendiren kültür değerleri bakımından da
çağdaş bir devlet hâline getirmektir. Dolayısıyla Harf Devrimi de milli değerlere bağlı
bir çağdaşlaşmanın ifadesidir. Ayrıca, sosyal ve kültürel alandaki öteki yeniliklere de
temel oluşturan bir özellik taşımaktadır. Türk devrimleri içerisinde en dikkate değer
olanı, Türk dilinin, bilim ve kültürünün gelişmesinde temel yapı taşı görevi göreni dil
üzerine yapılan düzenlemeler ve Harf Devrimi’dir (Korkmaz, 1998).
Türk devrimlerini genel olarak siyasi, ekonomik ve kültürel çerçeve içerisinde ele
almamız halinde, siyasi devrimler tamamıyla radikal bir iradenin sonucuyken, kültürel
devrimlerin toplum içerisinde alt yapısı oluşturulduktan, kapsamlı bir hazırlık
aşamasından geçirildikten sonra gerçekleştirildiği görülmektedir. Bu yönüyle kültürel
devrimlerin halka benimsetilmesi bugünkü yaklaşımla halkla ilişkiler ve tanıtım
alanının konusunu oluşturmaktadır. Yeni Türk alfabesine geçiş, yasal bir zorunluluk
olmakla birlikte halkın ilgisinin uyandırılması ve umulandan daha kısa sürede geçişin
sağlanması halkla ilişkilerin ve tanıtımın konusudur.
Kültürel devrimlerimiz içerisinde; medeni dünya ile olan bağların kopuk kalmasının
temel nedeni olarak gösterilen Arap alfabesi yerine “en önemli devrim” olarak
nitelenen Türk harflerinin kabulü, bu devrimin hazırlık aşaması, Türk halkına
tanıtılması ve benimsetilmesi çalışmaları, bu çalışmaların yurtdışındaki etkileri, Türk
devrimleri arasında çok önemli bir yer tutmaktadır.
Tarihsel Süreç İçerisinde Türk Alfabe ve Dil Sistemi ve Konuyla İlgili Görüşlere
Genel Bakış
Alfabe, alfabeyi oluşturan işaretler veya harfler, dildeki seslerin yazıya yansımış
sembolleridir. Bu nedenle bir alfabenin mükemmelliği, o alfabedeki işaretlerin dildeki
sesleri ve dilin ses yapısını karışıklığa meydan vermeyecek biçimde karşılamasına
bağlıdır (Korkmaz, 1998).
Tarihsel süreç içerisinde Türkler de dildeki seslerini çeşitli sembollere yükleyerek
ifade etmişlerdir.
Türkler İslamiyeti kabul etmeden önce, Orta Asya’da kurdukları uygarlıklarda
kendilerine özgü yazı sistemini kullanmışlardır. Kök (Gök) Türklerde (552-745) Kök
Türk yazısı denilen yazı sistemi, daha sonra Uygur Türklerine de (745-970) geçmiş;
ancak Uygur Türkleri bu yazıyı bırakıp kendi yazılarını (Uygur yazısı) geliştirmişlerdir.
Çin, Moğol, Tibet harflerini de kullanan Uygur Türkleri, İslamiyeti kabul etmeleriyle
birlikte Arap harflerini almışlardır. Karahanlılar da (932-1212), 960 yılında İslam’ı
kabul etmeleriyle birlikte, daha önce kullandıkları Uygur yazısını bırakarak Arap
alfabesini benimsemişlerdir (Tunca, 1999, s. 89).
Türklerin Arap alfabesini kullanması Doğu Türkçesinde 11. yüzyıla, Anadolu
Türkçesinde 13. yüzyıla kadar gider. Orta Asya devletleri, Selçuklu Devleti ve en son
olarak Osmanlı Devleti de Arap alfabesine geçmiştir. Özellikle Osmanlı Devleti,
kuruluş yılı olan 1299’dan yıkılış tarihi olan 1923’e kadar Arap harflerini büyük bir
tutuculukla kullanmıştır.
Ancak, Arap alfabesi beraberinde çeşitli güçlükleri de getirmiştir. Özellikle ses
yapısından dolayı Türkçeye ve Türkçe ses uyumuna uymayan bu harflerin kullanılması
ve dil bilgisi yapısının da gittikçe ağırlaşması, ülke içerisindeki okuryazar oranının
düşük kalmasına sebep olmuştur (Tunca, 1999, s. 89).
Bu etkenler beraberinde çeşitli düzenleme gereksinimlerini de getirmiştir.
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e kadar, Arap alfabesine ve İslamiyet’in de tesiriyle
Arapça-Farsça kelimelerin Türk dilini istilâ etmesine tepki gösteren aydınlar, alfabe
sisteminin ıslah edilmesi gerektiği düşüncesini sürekli tartışmışlardır. Özellikle
Tanzimat döneminde Osmanlıcaya karşı doğan tepki, kullanılan alfabe sistemine de
tepkiyi beraberinde getirmiş, bu dönemde dilde sadeleşme hareketlerine girişilmiştir.
Tanzimat dönemi sonrasında, Meşrûtiyet dönemlerinde ve Servet-i Fûnun akımında
edebiyatçıların çoğu yazı dilinin sadeleşmesi gerektiğini ifade etmiş; ağırlaşan
Osmanlıcaya karşı yeni dil ve üslup arayışlarına girmişlerdir (Korkmaz, 1998).
Osmanlı imlâsı ve alfabesi konusunda meydana gelen tartışmalar zamanla iki farklı
görüşte toplanmıştır. Bunlardan biri Arap yazısı temelindeki Osmanlı imlâsının ıslahı
görüşüdür. Tanzimat Dönemi ve Meşrutiyet dönemlerinde, alfabede düzenlemeler
yapılmasına çalışılmıştır. Bu dönemde, alfabe değişikliği gereksinimine inananlarla
inanmayanlar arasında, zamanın gazete ve dergilerinde yayımlanan yazılar kanalıyla
şiddetli tartışmalar olmuştur. Ancak, alfabenin ıslahı (düzeltilmesi) fikrini savunanlar
çerçevesinde yapılan denemeler olumlu sonuç vermemiş, yol alınamamış, bunun
üzerine, alfabe değişikliği görüşüne yönelinmiştir. Tanzimat döneminde “dilde
sadeleşme” olarak başlayan akım, 20. yüzyıl başında dünyada hakim olmaya başlayan
milliyetçilik duygularının da etkisiyle; dilde “Türkçeleşme” olarak kendini göstermiştir
(Korkmaz, 1998).
Alfabenin değiştirilmesi ve Latin esaslı alfabenin kabul edilmesi konusu
Cumhuriyet döneminde ilk defa İzmir İktisat Kongresi’nde (17 Şubat-4 Mart 1923)
gündeme gelmiş, ancak yapılan görüşmelerde reddedilmiştir (Sofuoğlu, 2006). Ali
Nazmi ile bir arkadaşının Lâtin harflerinin kabulü konusunda verdikleri öneri tepki ile
karşılanmış, hatta en büyük tepki Lâtin Harflerini Kabul Edemeyiz başlıklı yazısı ile
kongre başkanı Kâzım Paşa’dan (Karabekir) gelmiştir. Hüseyin Cahit Yalçın da,
1923’te İzmir’de İstanbul gazetecileri ile yapılan bir toplantıda yine böyle bir öneri ileri
sürdüğünde bu öneriyi Atatürk de olumlu karşılamamıştır. Çünkü, memlekette o gün
esen hava böyle bir yenilik için daha zamanın gelmemiş olduğunu göstermektedir
(Korkmaz, 1998).
Yeni Türk Harflerine Geçiş Dönemi Çalışmaları
Atatürk, halkın yıllarca cahil kalmasına sebep olan alfabenin kolaylaştırılması, okur-
yazar oranının arttırılması, eğitim ve öğretim işlerinin yaygınlaştırılması için; alfabe
değişikliğinin gerçekleştirilmesi gerektiğine inanmış ve bu inancını şu sözlerle ifade
etmiştir:
Lisanın suubeti (dilin güçlüğü), edebiyatın natamam bulunması, ehl-i vatanı cahil
bırakıyor, tekamül (gelişme) hevesini müntefi ediyor (söndürüyor). Beraks olarak
kolay okunur, kolay yazılır bir dil olur ve onun ilerlemiş, ceyadet kesbetmiş bir
edebiyatı bulunursa bittabi (tabiatıyla) halk ona rağbet eder. Okur-yazarların sayısı
ziyadeleşir ve okumak-yazmak için, bugünkü gibi yıllar sarfedilmez. (Ülkütaşır, 1998,
s. 30).
Atatürk’e göre, milli kültürün, bağımsızlığın, milli bütünlük ve toplumsal barışın
korunması, sürdürülmesi için milleti oluşturan kişiler arasında konuşulan dilin,
birbirinden farklı olmaması, sade, anlaşılır ve zengin olması gereklidir (Savaş, 2003, s.
5).
Bu çerçevede; Harf Devrimi, niteliği bakımından basit bir yazı değişiminden ibaret
değildir. Bu inkılâbın sosyal yaşamımızda, dil ve kültür tarihimizde önemli bir yeri
vardır. Türk toplumunun kendi diline, kendi tarihine sahip çıkabilmesi, eğitim birliğine
ve millî bir eğitim sistemine kavuşabilmesi, okuyup yazma öğrenmenin
kolaylaştırılması ve kültür alanındaki gelişmelerde gerekli hamlelerin yapılabilmesi,
her şeyden önce Türk ulusunun kendi dilinin özelliklerine uygun, kolay öğrenilir bir
alfabe sistemine sahip olması ile mümkün olmuştur (Korkmaz, 1998).
Milli bir dilin kullanılmasının gerekliliğine inanan Mustafa Kemal, 1923 yılında,
İktisat Kongresi sırasında, toplumun henüz alfabe değişimi konusuna hazır olmadığını
görerek bu konudaki teklife sıcak bakmamıştır. Atatürk, yeni bir alfabeye geçiş
konusunun temellerini, 22.11.1924 tarihinde Samsun’da öğretmenlere yönelik yaptığı
konuşmada atmıştır:
Efendiler, millî terbiyenin (eğitimin) ne demek olduğunu bilmekte artık bir gûnâ
teşevvüş (kargaşa tarzı) kalmamalıdır. Bir de millî terbiye esas olduktan sonra onun
lisanını, usulünü, vasıtalarını da millî yapmak zarureti gayri kabili münakaşadır
(tartışması dahi olanaksızdır).
diyerek konunun önemini belirtmiş, uygulanan kültür programı doğrultusunda yavaş
yavaş Latin harflerine doğru gidişi başlatmış, toplumu değişime hazır konuma
getirmiştir.
Konu, daha sonra 1924 yılında, Şükrü Saracoğlu tarafından TBMM’de gündeme
getirilmiştir. 3 Mart 1924 tarihinde de, öğretimde birliği sağlayan Tevhid-i Tedrisat
Kanunu kabul edilmiştir. 20 Mayıs 1928’te uluslararası rakamlar kabul edilmiş, bu
devrim de, Latin alfabesine geçiş aşamasında rol oynamış, geçişin önemli bir göstergesi
sayılmıştır.
Atatürk’ün talimatıyla; 23 Mayıs 1928 tarihinde, Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı
Dil Encümeni kurulmuştur. Encümenin amacı, yeni Türk harflerine geçişi sağlama
konusunda Latin harfleri üzerine çalışmalar yapmak olarak belirlenmiştir.
Yeni harflere geçiş konusunun net olarak belirmesini takiben, gerek ülke içerisinde
gerekse ülke dışında, konuyla ilgili farklı görüşler ortaya konmuştur. Görüşlerin ortak
noktasını ise; toplumu yeni harflere alıştırmanın hiç kolay olmadığı ve çalışmaların
yıllarca süreceği fikri oluşturmuştur. Yunus Nadi, Cumhuriyet Gazetesi’nin 10 Ağustos
1928 tarihli sayısında, bu sürenin on yıldan önce olamayacağını, zamanın Meclis
Başkanı Kazım Paşa ise bunun üç yıllık bir sürede gerçekleşebileceğini ifade etmiştir.
Cumhuriyet Gazetesi başyazarı Yunus Nadi’nin 10 Ağustos 1928’te gazetesinde yer
verdiği ve yeni harflere geçişin en az 10 yıllık bir süreyi kapsayacağını içeren yazısının
yayımlanmasından sonra; 19 Ağustos 1928’de Atatürk, Yunus Nadi’ye yeni Türk
harfleriyle yazdığı bir mektup yollamıştır. Bu mektubunda Atatürk, yeni Türk
harflerine geçiş için çok uzun bir zaman olmadığını ve yeni harflerin uygulanmasına
1 Kasım 1928’den sonra kesinlikle geçileceğini belirtmiştir.
Yabancı basının da yakından takip ettiği ve Arap harflerinden Latin alfabesine
geçişin çok uzun bir süreyi bulacağını öne sürdükleri geçiş süreci ile ilgili olarak,
örneğin Amerikan basını, onbeş yıllık bir süre öngörmüştür (The New York Times,
1928).
Beliren bu ana bakış doğrultusunda, kurulan Dil Encümenince, yeni harflere geçişin
yavaş olması, yeni harfler öğretilirken eski harflerin kullanımının da hemen
bırakılmayıp sürdürülmesi teklif edilmiştir. Ancak, Büyük Önder, bu fikirden, halkı
tembelliğe iteceği görüşünden dolayı vazgeçmiştir.
Dil encümenliğinin çalışmalarını yakından takip eden ve geçişin kısa süre içerisinde
gerçekleşmesini arzu eden Mustafa Kemal, Türkçe’de duyulan gereksinimlerin tespit
edilmesi için heyete talimat vermiş ve çalışmaları hızlandırmıştır. Atatürk’ün
Encümenlikten aldığı rapor doğrultusunda geçiş vaktinin geldiğine olan kanaatinin
kuvvetlenmesiyle de; 8 Ağustos 1928 akşamı, Sarayburnu Parkı’nda harf devrimiyle
ilgili konuşmasında devrimin hazırlık döneminden uygulama dönemine geçişini şu
sözlerle ifade etmiştir:
Bir milletin, bir heyet-i içtimaiyenin yüzde onu okuma yazma bilir, yüzde sekseni
bilmez, bundan insan olanlar utanmak lâzımdır. Bu millet utanmak için yaratılmış bir
millet değildir; iftihar etmek için yaratılmış, tarihini iftiharla doldurmuş bir millettir.
Fakat milletin yüzde sekseni okuma yazma bilmiyorsa bu hatâ bizde değildir. Türkün
seviyesini anlamayarak kafasını birtakım zincirlerle saranlardadır. Artık mazinin
(geçmişin) hatâlarını kökünden temizlemek zamanındayız. Hatâları tashih edeceğiz
(düzelteceğiz)” (Korkmaz, 1998).
Ardından; 9 Ağustos-1 Kasım tarihleri arasında yeni harflerle dönemin basınında
denemeler yapılmıştır. 1 Kasım 1928 tarihinde, TBMM’nin üçüncü dönem ikinci
toplanma yılı açılırken, M. Kemal, yaptığı konuşmasında şöyle demiştir:
Büyük Millet Meclisi’nin kararıyla Türk harflerinin kesinlik kazanması ve
kanunlaşması, ülkemizin yükselme çabalarında başlı başına bir geçit olacaktır.
Milletler topluluğuna aydın ve yetişmiş büyük bir ulusun dili olarak girecek olan
Türkçe’ye bu yeni canlılığı kazandıracak olan üçüncü Büyük Millet Meclisi’nin yalnız
ölmez Türk tarihinde değil, bütün insanlık tarihinde seçkin bir yeri olacaktır. Türk
harflerinin onaylanması ile hepimize, bu ülkenin vatanını seven bütün yetişkin
evlatlarına önemli bir görev düşüyor, bu görev milletimizin hep birden okuyup
yazmasını sağlamak için gösterdiği güçlü istek ve aşka katkılarınızla yardımcı
olmaktır. Hepimiz, özel ve resmi hayatımızda karşılaştığımız okuyup yazma bilmeyen
erkek kadın her vatandaşımıza öğretmek için istek göstermeliyiz” (TBMM, 1928).
Meclisin konuyu görüşmesiyle, Dil heyetinin hazırladığı yeni Türk harfleri kabul
edilmiştir. Harf Devrimi’nin ilanından itibaren de; ülke genelinde, 1 Ocak 1929
tarihinde Millet Mektepleri açılmış; Haziran 1929’dan sonra da ülkede Arap harflerinin
kullanılması tamamen yasaklanmıştır.
Görüldüğü üzere, yeni Türk harflerine geçiş sürecinin uzun zaman alacağı
konusunda gerek ülke içerisinde gerekse ülke dışında çeşitli fikirlerin belirmesine
karşın Atatürk geçişin kısa süre içerisinde gerçekleşmesini istemiş, Mayıs 1928’de
kurulan Dil Encümenliği’nin çalışmaları çerçevesinde TBMM, 1 Kasım 1928’de yeni
Türk harflerini kabul etmiş, 7 ay sonra da yani Haziran 1929 tarihinden itibaren de
Arap harflerinin kullanımı tamamen kaldırılmıştır.
Yeni Türk Harflerinin Halka Tanıtımı Çalışmaları
Atatürk’ün Sarayburnu’ndaki nutkundan üç gün sonra, 11 Ağustos 1928 tarihinde
Dolmabahçe Sarayı’nda, yeni Türk harflerinin uygulama derslerine geçilmiş, başta
Atatürk olmak üzere, bazı mebuslar ve Cumhurbaşkanlığı çalışanlarının katılımıyla
alfabe seferberliği başlatılmıştır. Bunu, ülkenin öğretmen, yazar, asker, şair gibi
aydınlarının çoğunun katılımıyla gerçekleştirilen diğer dersler izlemiştir.
Dolmabahçe Sarayı’nda verilen derslerin ardından milletvekilleri kendi seçim
bölgelerine giderek yeni Türk harflerinin buralarda tanıtılması ve öğretilmesi
çalışmalarına başlamışlardır.
Dil Encümenliği tarafından yeni Türk harflerini ve uygulamalarını içeren
kitapçıklar bastırılmış, Dil Encümeninin onayı alınmak suretiyle özel basımevlerinin de
bu kitapları basıp dağıtmaları sağlanmış, bu konuyla ilgili yayınlanan bildiri Anadolu
Ajansı aracılığıyla basına dağıtılıp yayınlanmıştır. Askeri matbaada da, halka yeni Türk
alfabesini tanıtan broşürler bastırılmış ve ülkenin her tarafına gönderilmiştir. Ülkenin
her il, ilçe ve köyünde yeni harfleri öğreten kurslar açılmış, memurlara, işçi, çiftçi, okul
yaşı dışındakilere öğretmek için yazı kampanyaları başlatılmıştır. Gündüz kurslara
katılamayacaklar için gece kursları düzenlenmiştir. Aydınların da konuya ilgisi
sağlanmıştır. Milli Eğitim Bakanlığı, yeni harflerle hazırlanan ders kitaplarını
dağıtmanın dışında, ülkedeki Çocuk Esirgeme Kurumu, Kızılay, ordu gibi diğer kamu
kuruluşları ile el ele vererek bu yayınların yayılması çalışmaları başlatmıştır. Bu
çalışmaları gözlemleyip denetlemek için bir merkezi komite kurulmuştur. 1 Ocak
1929’da da Milli Eğitim Müdürlüklerine bağlı Millet Mektepleri açılarak yeni harflerin
halka öğretilmesi çalışmaları bir düzene oturtturulmuştur.
Bu arada, yeni alfabenin ordu mensuplarına, öğrencilere ve halka daha kolay
ile, zamanın Cumhurbaşkanlığı Orkestrası Şefi Zeki Üngör’ce bestelenmiştir.
Dolmabahçe’de gerçekleştirilen ders ve konferansların ardından ve yeni Türk
harflerinin 1 Kasım 1928’de Meclis’çe kabul edilmesinden önce, Atatürk, 23 Ağustos
1928’den 21 Eylül 1928’e kadar yurt gezileri yapmıştır. Halka yeni Türk alfabesini
öğretmek amacıyla yapılan bu yurt gezilerinde, gittiği yerlerdeki başta askeri ve mülki
erkan olmak üzere halkı kara tahta başında sınava tabi tutmuş, bu yurt gezileri
sırasında; Haziran 1928’de Dil Encümeni’nce yayımlanan eserlerden Yeni Türk Yazısı
ile Kıraat adlı kitapları halka dağıtmıştır.
Atatürk’ün yurt gezileri basın tarafından da ilgiyle izlenmiştir. Atatürk, gittiği her
yerden sonra basına demeç verip izlenimlerini, halka olan güveni sık sık ifade etmiştir.
Bu izlenimler ayrıca kendi yanındakilerce kaleme alınarak Anadolu Ajansı’nca da
yayımlanmıştır.
Atatürk bu yurt gezileri sırasında halkın kafasını karıştırdığını gördüğü birkaç nokta
ile ilgili düşüncelerini zamanın başbakanı İsmet Paşa’ya bildirmiş, İsmet Paşa da bu
tezkereyi bir genelge ile tüm devlet dairelerine ve basına duyurmuştur. Böylece o tarihe
kadar basılan kitapların bu esaslarla tashihi yoluna gidilmiş ve tek bir imlanın
oluşturulması sağlanmıştır
.
Akşam gazetesi, yazı devriminin Türk dili ve edebiyatı üzerinde ne gibi etkileri
olacağı konusunda bir anket düzenlemiş, aldığı yanıtların özetini 28 Ağustos 1928
tarihli sayısında yayınlamıştır. Anket sonucunda gazete, alfabe devriminin, “yabancı
edebi kapitülasyonların kaldırılması” anlamı taşıdığı sonucuna varmıştır.
Basın da, Arap alfabesiyle basımın zor olması sebebiyle, Latin Alfabesi’ne geçişi
desteklemiş ve yeni harflere geçiş seferberliğini uygulamaya başlamıştır. 2 Eylül
1928’de, daha sonra Ulus adını alan Hakimiyet-i Milliye gazetesi başlığını, 20 Eylül’de
de ilk sayfasını, 15 Eylül 1928’de Vakit gazetesi logosunu ve bazı haberlerin
başlıklarını, 29 Eylül 1928’de de Cumhuriyet gazetesi son sayfasını yeni harflerle
basmıştır. Basın, yeni harflerle günlük dersler de yayınlamıştır.
1 Aralık 1928’den itibaren de, ülkedeki tüm resmi-özel Türkçe gazete ve dergiler
yeni Türk harfleriyle ve tek bir yazım kuralıyla çıkmaya başlamıştır. Aslında, yeni
harflerin ilk belirmesinden itibaren, kimi gazete, yeni harflerle ilgili yayınlar
bastırmıştır. Örneğin Dil Encümeni’nin çalışmaları sırasında Siirt Mebusu Mahmut
Soydan’ın Şubat 1926’da çıkartmaya başladığı Milliyet Gazetesi, Mayıs-Ağustos 1928
tarihli sayılarında Latin alfabesinin tanıtımı yönünde yazılar yayınlamış ve Türk Harf
Devrimi’ne destek olmuştur.
1 Ocak 1929’da açılan Millet Mektepleri’ne sadece bir ay içerisinde; yani Şubat
1929 itibariyle devam edenlerin sayısının 900.000’e yaklaştığı göz önünde tutulursa,
Atatürk’ün önderliğinde ve toplumsal çabalarla birkaç ay içerisinde gerçekleştirilen
harf devrimi çalışmalarının başarıya ulaşmasında; yeni harflerin kısa sürede
benimsenmesinde ve bu kadar iyi netice vermesinde, ülkede o yıllarda mevcut olan
okur-yazar oranının düşüklüğünün yanı sıra, halkın yeni yazıyı öğrenmedeki hevesi,
büyük öndere olan güveni, yapılan tanıtım çalışmalarının etkinliği de önemli yer
tutmuştur. Bunun yanı sıra, devrimin dil ve düşünce yapısına uygun oluşunun da etkisi
büyüktür (Özkan, 2003).
Görüldüğü üzere, yeni Türk harflerinin halka tanıtımı çalışmaları, tüm bu
faktörlerin etkisinin yanı sıra, başta Atatürk’ün gerçekleştirdiği yurt gezileri olmak
üzere, tüm milletvekillerinin kendi seçim bölgelerinde gerçekleştirdikleri tanıtım
çalışmaları, tanıtıcı kitapların halka dağıtılması gibi çok çeşitli faaliyetler
doğrultusunda; ülke genelinde tam bir seferberlik şeklinde yürütülmüştür.
Batının Türk Harf Devrimine Bakışı
Türkiye’de Latin harflerine geçiş Batı basınında da ilgi görmüş, özellikle halka tanıtımı
çalışmaları ve halkın beklenilenden daha kısa sürede yeni harfleri benimsemesi takdirle
karşılanmıştır. Bu takdir, genç Türkiye’de yayınlanan gazetelerde de işlenmiştir.
Milliyet gazetesi 1 Eylül 1928 tarihli sayısında Türk Harf Devrimi’nin ülke dışında
yarattığı olumlu etkilerden bahsetmiştir.
Paris’te yayımlanan Excelsior gazetesi Türkiye’nin günden güne yenileştiğini, Latin
esaslı yeni Türk harflerinin kabulüyle yeni Türkiye’nin Avrupa’ya yaklaşma yolunda
bir adım daha attığını, Bükreş’te yayımlanan Independance Romaine gazetesinin
İstanbul muhabiri, “Gazi ne vakit halk ile temas etmişlerse halkı şayan-ı hayret derece
de teshirkar (büyüleyici) bir kudretle daima terakkiye (ileriye), medeniyete ve Avrupa
irfanına teşvik etmek fırsatını kaçırmadığını, irticalen (doğaçlama) irad eyledikleri
hararetli nutukları, ani hareketleri ve tarz-ı faaliyetleri hep Gazi’nin yeni Türkiye’yi
asrileştirmek ve diğer medeni milletlerin üst mertebesine çıkarmak için ne samimi ve
ateşli bir arzu beslediklerini gösterir” diyerek harf devrimine ve Atatürk’ü öven
yazılara yer vermişlerdir.
İngilizlerin ünlü Times ve Daily Mail gazetelerinde de Harf Devrimi’ni ve
Atatürk’ün millet sevgisini ve Türk Milleti’ndeki Atatürk sevgisini övücü yazılar
yayımlanmıştır (Ülkütaşır, 1998, ss. 116-119).
Türkiye’de Harf Devrimi yapıldığı günlerde, yabancı basın, Türkiye’nin öteki Asya
ve Afrika ülkelerine örnek olacağını, o ülkelerde de zamanla Latin harflerinin
benimseneceğini yazmış, özellikle Batılı yazarlar Latin harflerinin Türkiye’den
Japonya’ya kadar yayılacağını ummuşlardır (Toynbee, 1929, ss. 216-220).
Gerçi Latin alfabesi Japonya’ya kadar sıçramamıştır, ancak İtalyan Türkoloğu
Etture Rossi’nin daha gerçekçi yaklaşımıyla eski Osmanlı topraklarında, Hatay, Kıbrıs,
Yunanistan, Bulgaristan, Yugoslavya, Romanya gibi ülkelerde Türkiye’yi ve
Türkiye’deki gelişmeleri yakından takip eden Türklerce de benimsenmiş ve uygulama
alanı bulmuştur. TBMM’nin kabul ettiği Türk harfleri yasası Türkiye dışında
yürürlükte olmadığına göre, oralarda Türk harflerini benimsemek için yasal zorunluluk
yoktur. Böyle olduğu halde kısa zamanda oralarda da Türk harflerinin yayılabilmiş
olması ilginçtir (Şimşir, 1981, s. 187).
Bu noktada, dilin sadece toplumları birleştiren özelliğinden değil, aynı soydan gelen
ülkeleri birbirine bağlama özelliğinden bahsederek, SSCB’nin dağılmadan önceki
dönemde, bünyesinde barındırdığı Türk topluluklarını farklı yazı ve konuşma dillerine
yönelterek birbirlerinden ayırma yoluna gittiğini de vurgulamak gerekir. Daha doğrusu,
bu toplulukların kendi aralarında ortak bir dil yoluyla kültür alışverişini sağlamamaları
amacıyla farklı dilleri kullanmalarına özen gösterilmiştir (Özkan, 2003).
Görüldüğü üzere, Türk Harf Devrimi ve yeni harflere geçiş çalışmaları, batı
basınında da büyük ilgi görmüş ve takdirle karşılanmıştır.
ABD’nin Türk Harf Devrimi’ne Bakışı
Cumhuriyetin ilk yıllarında, Amerika’daki Rum ve Ermeni lobilerinin etkisiyle,
Amerikan kamuoyunca kötü tanınan Türkler, özellikle Türk yazı devrimi ile
Amerika’daki saygınlığını arttırmış, Türk Harf Devrimi, Türk ve Türkiye’nin
tanıtımında etkin rol oynamıştır.
ABD de başta harf devrimi olmak üzere ülkemizdeki tüm gelişmeleri, başta
ülkemizde bulunan Büyükelçilerinin gönderdiği raporlar olmak üzere; gazetelerin
Türkiye muhabirleri kanalıyla ve ülkemizde yayımlanan gazetelerin konuyla ilgili
demeçleri ile yakından takip ve takdir etmiştir.
Amerikan basınının yazı devrimine yönelik yazıları gazetelerinde yazmaları ve
Amerikan kamuoyunu bilgilendirmeleri sırasında ülkemizde henüz yazı devrimine
kesin karar verilmemiş, yalnızca Türk basınında alfabe değişikliğini savunan yazılar
yayımlanmıştır. Bu konuda Amerikan basınında çıkan ilk yazı, The New York Times’da
30 Nisan 1928’de yayımlanan Ankara çıkışlı uzun bir yazıdır (Şimşir, 1979, s. 108).
Ülkemizde halkın konuya gösterdiği ilgi ve henüz kanun çıkarmadan yeni harflerin
uygulamasına yönelik çalışmalar, Amerikan basınında Atatürk’ün etkisine ve Türk
halkı üzerindeki prestijine bağlanmıştır.
Ancak, Amerikan basını ülkemizde yazı devrimine yönelik gelişmelerin
başlamasıyla bu geçişin kolay olmadığını ve 15 yıldan önce olamayacağını ileri
sürmüştür. “Bir ulusun düşüncelerini, duygularını belirtmek için yüzyıllardır kullandığı
bir aracı değiştirmek, yeni yazıyı öğretmek için tüm ulusu ertesi gün okula göndermek,
yeni bir edebiyat yaratmak, basmak, okumak, yirminci yüzyılda öyle kolay kolay
başarılabilecek bir iş değildir. Bu sanki İngilizceyi fonetik biçimde yazmak için
Birleşik Amerika’nın birdenbire Yunan alfabesini alması gibi bir iştir” (Şimşir, 1979, s.
121) yolunda yorumlar yapmıştır.
Atatürk’ün 8 Ağustos 1928 tarihli Sarayburnu söylevinin yankıları Amerikan
basınına da yansımış, başta The New York Times’da olmak üzere söylevle ilgili
kapsamlı yazılara yer verilmiştir.
The New York Times’ın 2 Eylül 1928 tarihli sayısında yayımlanan yazıda, alfabe
değişikliğinin Mustafa Kemal’in tutkusu olduğu, Onun bu konuda da halkını yalnız
bırakmadığı, bu devrimin Türkiye’nin batılılaşmasını tamamladığı, bunu başarmak için
iddialı biçimde iki yıllık bir zaman öngörüldüğü yazılmıştır (Şimşir, 1979, s. 121).
Ülkemizde harf devrimine yönelik çalışmaların halk tarafından benimsenmesinin
ardından, Ulus Okulları’nın açılması da Amerikan basınına olumlu yansımıştır.
National Geographic Magazine’nin Ocak 1929 tarihli sayısında “Türkiye okula
gidiyor” başlıklı bir yazı ile Türk Harf Devrimi ve Ulus Okulları’nın açılışı
vurgulanmıştır
.
3 Ocak 1929 tarihli The New York Times Gazetesi’nde, “Yeni yazı dilini
öğrenmeleri için 16 ile 40 yaşları arasındaki herkesi Ulus Okulları’na çağırdılar. Dört
ay içinde Türkiye’nin okur-yazar bir ülke olması planlandı. Eğitim alanında yiğitçe bir
atılımdır bu. Biz, kendi beyaz çocuklarımız arasındaki okuryazarlık oranını yüz elli
yılda yükseltebildik” denmiştir.
Görüldüğü üzere, Türk Harf Devrimi ABD’de ve ABD basınında da geniş yer
bulmuş, övgüyle karşılanmış ve kendi toplumlarını özeleştiri yapmaya yöneltmiştir.
Sonuç
Yeni Türk harflerine geçiş süreci konusunda, gerek yurtiçinde gerekse yurtdışında
farklı ama temelde kısa olmayan süreler öngörülmüştür. Dil Encümeni 5-6 yıl
öngörürken, Yunus Nadi, geçiş sürecinin 10 yıldan önce olamayacağını, Amerikan
basını ise 15 yılı bulacağını ifade etmiştir. Yabancıların da yakından takip ettiği ve çok
uzun olacağını öne sürdükleri bu geçiş süreci, Atatürk’ün önderliğinde ve toplumsal
çabalarla birkaç ay içerisinde gerçekleştirilmiş ve 1 Kasım 1928 tarihinde yeni Türk
harfleri kabul edilerek eski harflerin kullanımı tamamen kaldırılmıştır.
Bu noktada, dönemin toplumsal gerçekleri olan; o zamanki okur-yazar oranının
düşük olması ve halkın yeni yazıyı öğrenmedeki hevesi de önemli etkenlerdir.
Ancak, bu etkenler ve yeni Türk harflerine geçiş yasal bir zorunluluk olmakla
beraber, halkın ilgisinin uyandırılması, düzenlenen kurslara geniş katılımların
sağlanması ve uygulamaların ülke dışında da takdirle karşılanması, yeni harflerin halka
tanıtımı konusunu ve bu konudaki başarıyı oluşturur.
Türk harf devrimi, halkla ilişkiler ve tanıtımda olduğu gibi, bir hazırlık aşamasına
dayanmaktadır. Kurulan Dil Encümenliği, hazırlanan raporlar, incelenen mevcut alfabe
ve dil yapıları, Latin harflerinin Türkçe’ye uygunluğunun tespiti, halkta, basında
mevcut harflerin kullanımına yönelik görüşlerin tespiti, önceki çalışmaların gözden
geçirilmesi gibi detaylı, kapsamlı araştırmalar hazırlık aşamasının göstergeleridir.
Bu aşamayı, Atatürk’ün, 23 Ağustos 1928-21 Eylül 1928 tarihleri arasında çıktığı
yurt gezileri izlemiştir. Bu gezilerde, Atatürk halkla yüz yüze iletişim kurarak yeni
harfler konusunda eğitim başlatmış ve bu eğitimlerde halkın karşılaştığı dil
problemlerini gözlemleyerek, giderilmesi konusunda Dil Encümenliğine uyarılarda
bulunmuştur.
Bu çerçevede, Atatürk’ün gerçekleştirdiği yurt gezileri, halkla yüz yüze, birebir
kurduğu iletişim yolu, hem halkı tanımasını, halkın görüşlerini öğrenmesini sağlamış
hem de halkı, yeniliklere hazır, değişiklikleri bekler duruma getirmiştir. Halk o devrimi
benimser duruma gelince de devrimin tanıtım ve uygulama aşamasına geçmiştir. En
son aşama olarak da devrimin kanunlaştırılması gelmiştir.
Yeni Türk harflerinin halka tanıtımı ve uygulanması çerçevesinde, bir dizi faaliyet
gerçekleştirilmiştir. Harflerin kolay öğreniminin sağlanması amacıyla, Eylül 1928’de
Harfler Marşı güftelenip bestelenmiştir. Tanıtıcı broşürler yayımlanmış, Anadolu
Ajansı kanalıyla basına da dağıtılmıştır. Ülke genelinde yeni harfleri öğreten kurslar
açılmış, alfabe seferberliği düzenlenmiştir.
1 Ocak 1929’da Milli Eğitim Müdürlükleri’ne bağlı açılan Millet Mektepleri’ne,
Şubat 1929 itibariyle devam edenlerin sayısı 900.000’e ulaşmıştır.
Türk harf devriminin tanıtımı çerçevesinde gerçekleştirilen çalışmalar yurtdışında
da olumlu yankı bulmuş, takdirle karşılanmıştır.
Tüm bu çalışmalar zorlu bir süreci kapsamakla beraber, bir ülkenin gerçek bir ulus
olabilmesi için kurması gereken dil birliği açısından önemli çabalardır. Bunları
gerçekleştirmek için istek ve gereksinim yetmez; Türk harf devriminde olduğu gibi
hayata geçirme konusunda kararlılık da gereklidir. Büyük Önder, bu önemli ve oldukça
zor devrimi, bugün için bile önemli detayları içeren görüntüsüyle, halkla ilişkileri,
tanıtım tekniklerini, o dönemin iletişim araçlarını kullanarak gerçekleştirmiştir. Dil
birliğine, ülke içerisinde millet arasında kullanılan dilin birliğine, kolay ve zengin
olmasına inancına rağmen Büyük Önder, konu ilk olarak İktisat Kongresi’nde gündeme
geldiğinde ülkenin, o dönemin şartları içerisinde bu değişikliğe henüz hazır olmadığını
düşünerek olumlu bakmamıştır. Ancak, sonraki süreçte gerekli alt yapının oluştuğuna
olan inancının pekişmesini takiben bu değişikliğin gerekli hazırlığını sağlayan, halka
benimsetilmesi yönünde tanıtım çalışmalarına girişen bizzat Atatürk’ün kendisi
olmuştur. İşte, bir halkla ilişkiler uzmanında olması gereken bu öngörü, Büyük Önderi,
başarılı bir asker, siyasetçi, devlet adamı kimliklerinin yanı sıra, başarılı bir halkla
ilişkiler uzmanı da yapan özelliğidir.
*
Elif Asude Tunca, Dr., Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, İletişim Fakültesi, Halkla İlişkiler ve Reklamcılık Bölümü, Bişkek, Kırgızistan, <eatunca@yahoo.com>, <asudetunca@manas.kg>, <elif.tunca@manas.kg>. Türk harf devrimine ait analizleri içeren bu çalışma 1999 yılında sunulan, Atatürk dönemi’nde Türkiye’nin tanıtım politikası ve bu politika içerisinde Türk devrimlerinin yeri (1919-1938) konulu doktora tezinden alınmıştır. Mersin University Journal of the Faculty of Education, Vol. 2, Issue 2, December 2006, pp. 111-122.
Kaynakça
Cumhuriyet Gazetesi. (1928). 10 Ağustos 1928 tarihli sayı.
Korkmaz, Z. (1998). Harf inkılâbı. Harf inkılâbının 70. yıl dönümü (Harf devriminin 70.Yıl dönümü
nedeniyle, 26 Eylül 1998 tarihinde Dolmabahçe Sarayı’ında yapılan konuşma metni), İstanbul.
İnternet’ten 05.09.2006 tarihinde elde edilmiştir. <http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20
DILI/8.php>.
Milliyet Gazetesi. (1928). Mayıs-Ağustos 1928 tarihli sayı.
National Geographic Magazine. (1929). Ocak 1929 tarihli sayı.
Özkan, R. (2003). Cumhuriyet ve dil/toplumsal birlik açısından dilin önemi, Milli Eğitim Dergisi,
160. Internet’ten 10.10.2006 tarihinde elde edilmiştir. <http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/160/
ozkan.htm>.
Savaş, G. (2003), Türk milli kültürünün önemli bir unsuru: Türk dili. Müdafai Hukuk Dergisi, 60,
Sofuoğlu, A. (2006). Kültür ve toplumsal alanda gerçekleştirilen inkılâp hareketleri. Ders notu.
Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü. İnternet’ten 10.10.2006
tarihinde elde edilmiştir. <http://www.ait.hacettepe.edu.tr/eğitim/ait203204/115.pdf>.
Şimşir, B.N. (1979). Amerikan belgelerinde Türk yazı devrimi. Ankara.
Şimşir, B.N. (1981). Türk harf devriminin Türkiye dışına yayılması: Bulgaristan Türkleri örneği.
Ankara.
TBMM. (1928). Atatürk’ün Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin III. dönem 2. yasama yılını açış
konuşmaları. Millet Meclisi Tutanak Dergisi, 3(5), 2. İnternet’ten 17.10.2006 tarihinde elde
edilmiştir. <www.tbmm.gov.tr/tarihce/ataturk_konusma/3d2yy.htm>.
The New York Times. (1928). 30 Nisan 1928 tarihli sayı.
The New York Times. (1929). 3 Ocak 1929 tarihli sayı.
Toynbee, A.J. (1928). The adaptation of the Latin in place of the Arabic alphabet in Turkey and in the
Turkish state members of the USSR (1918-1928). Survey on International Londra.
Tunca, E.A. (1999). Atatürk Dönemi’nde (1919-1938) Türkiye’nin tanıtım politikası ve bu politika
içerisinde Türk devrimlerinin yeri. Yayınlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
TDK. (1998). Türkçe sözlük. Ankara: TDK.
Ülkütaşır, M.Ş. (1998), Atatürk ve harf devrimi. Ankara: TDK.
Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi