Cumhuriyetin, toplumu ve insanı yeniden inşa etme programı çerçevesinde yer alan eğitim çalışmalarında öncülüğü, 1935 tarihli Eğitmen Kurslarına ve 1937-38 tarihli Köy Öğretmen Okullarına verildiği görülür.
Ardından, dönemin Milli Eğitim Bakanları Saffet ARIKAN ve Hasan Ali YÜCEL ile birlikte eğitimci İsmail Hakkı TONGUÇ’un üstün gayretleriyle; “köy öğretmeni ve köye yarayan meslek erbabı yetiştirmek üzere” ve ” köy toplumunun ekonomik ve kültürel yaşamına modernleştirici değişmeler getirmek” amacıyla da, 17 Nisan 1940 tarihinde Köy Enstitüleri kurulur.
Köy Enstitülerinin kurucularından ve kuramcılarından olan Tonguç, gerçek bir aydın, gerçek bir düşün adamı olarak da çok uzun bir süreyle bu düşünce ve planlarını yayınladığı çeşitli yazılarıyla ve kitaplarıyla süsler. Bu, Türk Eğitim Tarihinin Köy Enstitüleri sayfaları içinde bir “milat “tır.
İsmail Hakkı Tonguç’tan önce benzer fikirleri çeşitli sebeplerle açıklayan aydınlarımız, bilim adamlarımız olmuştur. Ancak O’ndan başka bu konuda açıkça ve doğrudan fikirler ile yazılmış herhangi bir kaynak sahibi bulmak mümkün değildir.
Türk Eğitim tarihinin ilk ” İsmail Hakkı” sı olarak bilinen İsmail Hakkı BALTACIOĞLU’nun 1933 yılında yayınladığı “İçtimai Mektep” adlı eseri genel olarak “nazariye ve prensipler” dâhilinde “okulun” nasıl olması gerektiği konusunda ana fikirler vermekle birlikte, adı “Köy Enstitüsü” olarak konulmuş ilk yazıları, İsmail Hakkı TONGUÇ ile başlatmak gerekmektedir.
Tonguç, yayın hayatına 1929 Yılı için hazırladığı ” Maarif Yıllığı” ile başlar. Bu eser de koleksiyonumun nadide parçalarından birini teşkil eder. Diğer eseri, 1938 yılında yazdığı ” Köyde Eğitim” , bir nazariye kitabı niteliği taşımaktadır. Ancak yine de çok uzun bir süre Köy Enstitüleriyle ilgili konularda yayınlarda bulunan ikinci bir insan ve kurum görülmez. Tonguç, hem kuramcı olarak hem de uygulayıcı olarak tek elden ve en kısa sürede düşüncelerini gerçekleştirmekte, projelerini hayata geçirmektedir. Tonguç’un 1946 yılında yayınladığı ve ilk baskı örneği koleksiyonumuzda da yer alan “İlk Öğretim Kavramı” adlı kitabı bu sürecin ilk meyvesidir. Ardından 1947 yılında yayımlanan “Eğitim Yoluyla Canlandırılacak Köy” gelir. Bu kitabın ilk baskısı 1938 yılında yapılmış olmakla birlikte, içeriğinde ” Köy Enstitüsü” söylemi yer almaz.
Türk yayın hayatında ” Köy Enstitüleri” ifadelerine sayfalarında ve kapağında yer veren ilk basılı kitap ise 1940 tarihli “Köy Enstitüleri Kanunu Layihası” adlı eserdir. Ki bu kitap, orijinal baskısıyla koleksiyonumuzda yer almaktadır. Maarif Vekilliği tarafından 1940 yılında İstanbul Maarif Matbaasına bastırılan kitap, kapakları ve kitap sonu bir boş yaprak hariç 26 sayfadır.
Köy Enstitüleri hakkında yayın verme yolunda Tonguç’a ilk destek yine onun “evlatları” olan öğrencilerinden ve okullarından gelir. 1945 yılın ilk ayından itibaren ” Köy Enstitüleri Dergisi” yayınlanmaya başlanır. Hasanoğlan Köy Enstitüsü tarafından çıkartılan ve tüm Enstitülülerin yazılarından oluşan Dergi, yılda dört sayı olarak çıkmaya başlar. Bu dergilerde öğrenciler köyü, köylüyü, kendilerini ve Köy Enstitülerini anlatmakta, düşünce ve projeleriyle sisteme katkıda bulunmaktadırlar.Bu da başka “milat”tır. Böylelikle Köy Enstitüleri, yazı, düşün ve projeleriyle kendilerini savunacak evlatlarını artık yetiştirmeye başlamış bulunmaktadır.
Tonguç’a destek öğrencilerinden sonra, Köy Enstitülerinde Müdürlük ve Yöneticilik yapmış mesai arkadaşlarından gelmeye başlar. Bu süre zarfında çoğu anı ve günlüklere dayalı yazılar dan oluşan çeşitli kitapların yayınlandığı görülür. Şevket GEDİKOĞLU, Nazif EVREN, Şerif TEKBEN, Rauf İNAN, Hürrem ARMAN gibi isimler bu görevi üstlenmişlerdir.
Türk eğitim tarihinin Köy Enstitüleri sayfasında bir diğer “milat” Columbia Üniversitesi “Teachers College” bölümünde 1960 yılında Fay KIRBY’in yaptığı “Türkiye’de Köy Enstitüleri” adlı “doktora tezi”dir. Bu tezin kabulüyle birlikte ülkemizde de yayımlanması, Köy Enstitülerine hem ilginin artmasına hem de konuyla ilgili yeni yayınların hızla ve çok miktarda yayınlanmasına vesile olmuştur.
Türk Eğitim tarihinin Köy Enstitüleri sayfasındaki diğer bir “milat” ise; öğrenimlerini Köy Enstitülerinde yapma şansı elde etmiş ve bu sebeple “hayatları değişmiş” köy çocuklarının yazdıkları eserlerdir. Talip APAYDIN, Mahmut MAKAL, Fakir BAYKURT, Mehmet BAŞARAN, Galip CANDOĞAN’ın kitapları, çoğunluğu Cumhuriyetin 10’uncu yıl sonrası doğmuş bir kuşağın eserleri olarak, köyün ve köylünün ilk elden tanıkları olmuşlardır.
İMECE Dergisi de 1960 ‘lı yılardan itibaren Köy Enstitüleriyle ilgili yayınlarını başlatmış ve aynı zamanda Köy Enstitüsü mezunu yazar, aydın, ozan ve sanatçılar da aynı tarihlerde ürünlerini vermeye sürdürmüşlerdir. Ali YÜCE, Haşim KANAR, Osman BOLULU, Adnan BİNYAZAR, Behzat AY, Ümit KAFTANCIOĞLU, Emin ÖZDEMİR ve Dursun AKÇAM bu dönemin ilk akla gelen isimleridir.
İzmir’in İlçesi Dikili’de zamanın Belediye Başkanı Osman ÖZGÜVEN tarafından Haziran 1993 tarihinde başlatılan” eğitim kurultayı” çerçevesinde düzenlenen ” çağdaş eğitim ve köy enstitüleri” konulu bilimsel yarışma ise başka ve başlıca bir “milat” oluşturmuştur. Bu yarışma sayesinde konunun ilk kez bu kadar derinlemesine incelenmesine yol açan toplam 27 eser bir anda ortaya çıkmıştır. Peşinden de 17 Nisan 1994 tarihli ve çoğu Köy Enstitüsü eğitimli 11 aydının girişimiyle “Köy Enstitüleri ve Çağdaş Eğitim Vakfı” nın kuruluşu örgütlenmeye başlanır.
Nitekim çok geçmeden” Köy Enstitüsü Sistemini incelemek, belgelemek” ve “Türkiye’de uygulanmakta olan eğitim sistemini incelemek, eleştirmek ve gelişmesine katkıda bulunmak” amaçlarıyla 59 kurucunun katılımıyla 1994 yılı Haziran ayında Vakfın kuruluşu gerçekleşir.
Böylece “doğum”, “gelişim” ve “ölüm” evreleri herkesin önünde açık açık yaşanmış olan Köy Enstitüleri, ilk kez sivil bir platform tarafından temsil edilmeyi başarabilmiştir. Aynı zamanda Köy Enstitüleri ile ilgili yeni yayınların yayınlanmasına, eskilerinin tıpkıbasımlarına ya da yeniden basımlarına da imkân yaratılmış olunmaktadır.
Köy Enstitüleri ve Çağdaş Eğitim Vakfı, konuyla ilgili kitapların yayınlanması, hazırlanması, dağıtılması ve Köy Enstitülerinin kuruluş günü kutlamaları veya emeği geçmiş aydınlarını anma günleri gibi birçok etkinliği üstlenerek “gerçek bir milat” olmayı başarmış bulunmaktadır.
Koleksiyonumuzda Köy Enstitüleri ve Çağdaş Eğitim Vakfı’nın yayınlarından toplam 15 adet yer almaktadır.
Köy Enstitüleri kitap ve yayınları denildiğinde Ankara’da akla gelmesi gereken bir başka kaynak da yayın hayatına 1991 de başlamış bulunan Güldikeni Yayınevi’dir. Köy Enstitülerinin tanıtılması için olağanüstü bir özveriyle uğraş vermiş Mustafa Beyköylü’nün şahsında can bulmuş olan Güldikeni Yayınevi portföyünden çok sayıda kitap da hayat bulabilmiştir.
Ayrıca, sahipliğini Refik SAYDAM’ın üstlendiği, Yönetmenliğini ise zeki SARIHAN’ın yaptığı “Öğretmen Dünyası Dergisi” de 1979 yılından bu yana yazı, ek ve özel dosyalarıyla, Köy Enstitüsü konulu yayınlara çok ciddi katkılarda bulunmaktadır.
Günümüzde ise, ” Yeni Kuşak Köy Enstitüleri Derneği” ve öte yandan ” Köy Enstitülerini Araştırma ve Geliştirme Derneği” gibi yerel kuruluşlar, Köy Enstitüleriyle ilgili kitap yayınlama çalışmalarına henüz yeni başlamış bulunmaktadırlar.
KOLEKSİYONUM:
Köy Enstitüleriyle ilgim, Öğretmen Okulu yıllarıma ve Köy Enstitüsü mezunu öğretmenlerimle olan diyaloglarıma kadar uzanmaktadır. Konuyla ilgili ilk kitabımı da 1974 yılında satın almışım. Varlık Yayınları’na ait 1974 baskı tarihli Mehmet Başaran’ın Kitabı: “Tonguç Yolu”.
Koleksiyonum bugün 250’ü ayrı, toplam 300 kitap ve bir o kadar da ephemeradan oluşmaktadır. Kitaplarımın bu sayısı henüz ciddi olarak hiçbir yerde yayımlanmamış bir “Köy Enstitüsü Üzerine Kitaplar Bibliyografyası”na da zemin hazırlayabilecek niteliktedir.
Koleksiyonumda, Mevlüt KAPLAN’ın ” Aydınlanma Devrimi ve Köy Enstitüleri” adlı Özgür Eğitim yayınlarından çıkmış eserinin aynı zamanda “matbaa nüshası”nın da yer alması başka bir özellik arz etmektedir.
Ayrıca, koleksiyonculuğum süresi zarfında Kütüphaneler dahil bir başka örneğini hiçbir yerde görmediğim kitaplara sahip olmanın sorumluluğunu taşımaktayım.Örneğin; Hidayet GÜLEN’in hazırladığı ve Hasanoğlan Köy Enstitüsü Basımevinde basılan 1945 tarihli ” Köy Enstitülerinde Söylenen Halk Türküleri” adlı küçük el kitabı bunlardan sadece biridir.