Sədrəzəm Mehmet Rüşdi Paşanın ata yurdunun-Kürdəmirin ilk dövlət məktəbinin 9 fevral 1881-ci ildən başlayan tarixi … və yaxud
köhnə kəndin yeni məktəbi
Azərbaycanın ən qədim dövlət məktəblərindən biri 1881-ci il fevralın 9-da Kürdəmirdə yaradılmışdır. O vaxtlar Kürdəmir adlanan yaşayış məskəni indiki Kürdəmir şəhərindən 4-5 km aralıda – Ağsuya gedən yolun üstündə yerləşirdi. Bakı-Tiflis dəmir yolunun çəkilişindən sonra inzibati mərkəz dəmir yolu stansiyasının yaxınlığına köçdüyündən, Kürdəmir adı yeni yaşayış məntəqəsinə verilmiş, köhnə kənd isə burada gur həftə bazarı olduğundan “KÖHNƏBAZAR” adlandırılmışdır. Kürdəmirin, haqqında söz açdığımız İlk dövlət məktəbi məhz burada – sonradan Köhnəbazar adlandırılan yerdə -yaşayış məntəqəsində yaradılmışdır. Kürdəmirdə tezliklə kənd məktəbi açılacağı xəbərini ilk dəfə aləmə car çəkən “Ziya” qəzetinin Şamaxı müxbiri şair Seyid Əzim Şirvani olmuşdur. S.Ə.Şirvani “Ziya”nın 29 may 1880-ci il tarixli 26-cı nömrəsində yazırdı: ” Bu il Şamaxının qəryələrindən (kəndlərindən-N.N.) iki qəryədə uşkola (məktəb-N.N.)güşad olacaq: biri Kürdəmirdə, biri də Kərkəncdə (Kərkənc Şamaxının dağ kəndlərindən biridir,Mədrəsə kəndinin yaxınlığındadır).
“Ziya” qəzetinin 1 fevral 1881-ci il tarixli 5-ci nömrəsindən bəlli olur ki, adı çəkiləm məktəblər hələ açılmayıb. Bunu kürdəmirli X.Əfəndinin bu yerlərə təşrif gətirən əcnəbi bir şərqşünasla- M.B. ilə söhbətindən öyrənirik. Biz uzun illərin axtarışlarından sonra “M.B.” nin -“Müsyö Berje” – məşhur şərqşünas , Sankt-Peterburq Universitetinin məzunu, burada azərbaycanlı Mirzə Topçubaşovdan fars dilini mükəmməl öyrənən Adolf Petroviç Berje olduğunu müəyyənləşdirmişik . Müsyö Berje ilə kürdəmirli əfəndinin söhbətindən məlum olur ki, dövlət məktəbinin Kürdəmirdə açmaq ideyası təsadüfi deyil. Kürdəmir- sözü , sənəti qiymətləndirən adamların yurdudur, burada mükəmməl təhsilli,dərs deməyə, bilik öyrətməyə meyilli ziyalılar çoxdur.” M.B “-nin yol qeydlərindən məlum olur ki, X.Əfəndi özü tanınmış şairdir, ana dili ilə yanaşı, ərəb dilində də şeir yazır.O, zəngin mütaliə mədəniyyətinə, Şərq təhsil ənənələrinə, türk ədəbiyyatına arif olan, türk məfkurəli işıqlı fikir adamlrında biridir. Ondan dərs almağa gələnlərin sayı,hesabı yoxdur. Türk dünyasının məşhur fikir adamlarından biri Mövlanə İsmayıl Siracəddin Şirvani də bu torpağın oğludur. O, XIX əsrin 20-ci illərinin sonunda rus məmurlarından,ən çox Qafqaz canişini A.R.Yermolovun antimüsəlman davranişından narazı qaldığı üçün Azərbaycandan əvvəlcə Axıskaya, oradan da Amasyaya köçmüş aydınlardan biridir.İsmayıl Şirvani Osmanlı dövlətində tədris və irşad fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdur. Mövlanə İsmayıl Şirvani 1848-ci ildə vəba xəstəliyindən vəfat etmiş, Amasiya yaxınlığındakı Şamlar qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur.1869-cu ildə Osmanlı dövlətinin Daxili İşlər Naziri olan oğlu Şirvanizadə Mehmet Rüşdi Paşa atasının qəbri üzərində türbə və məscid tikdirmişdir. Türbənin divarında Mövlanə İsmayıl Şirvanizadənin tərcümeyi- halı yazılmış xüsusi ornamentlərlə bəzədilmş maraqlı bir lövhə vardır. İsmayıl Siracəddin Şirvaninin üçüncü oğlu-Şirvanizadə Mehmet Rüşdi Paşa 1828-ci ildə burada -Amasiyada anadan olmuşdur.O, sonralar Osmanlı dövlətinin yüksək dövlət vəzifələrində çalışmışdır. Şirvanizadə Mehmet Rüşdi Paşa 45 yaşında Osmanlı dövlətinin sədrəzəmi olur. Onun baş vəzirliyi 9 ay 10 gün çəksə də, o, Osmanlı tarixində bir sıra yadda qalan layihələri reallaşdıra bilmişdir. Nə isə…
Yenidən Kürdəmir məktəbinin tarixinə qayıdırıq. A.P.Berje Kürdəmirdən Tiflisə–Qafaz canişinliyindəki iş yerinə- mühüm dövlət qulluğunun icra məkanına qayıdandan düz bir ay sonra Kürdəmirin məktəb tarixində mühüm hadisə baş verir :qədim Şirvanın Bölükət mahalının Kürdəmir kəndində ilk dövlət məktəbi açılır. Tiflisdə rus dilində çap olunan “Kavkaz” qəzetinin 11 mart 1881-ci il tarixi 55-ci nömrəsindəki bir yazıdan öyrənirik kl , fevralın 9-da Kürdəmirdə dövlət tərəfindən bir sinifli ibtidai məktəb açılmışdır.
Kürdəmirlilər bu yerlərin ilk dövlət məktəbinin məzunları ilə fəxr edirlər. Rusyanın İknci Dövlət Dumasının deputatı , Bakıdakı Rus-Tatar məktəblərinin birinin direktoru, ADR-in parlament üzvü Mustafa Mahmudov,biologiya elmləri doktoru Qara Mustafayev, filologiya elmləri doktorları Fəxrəddin Veysəlov, Vaqif Sultanlı kimi ziyalıların yetışməsində bu məktəbin misilsiz xidmətləri olmuşdur. İndi Köhnəbazar kənd tam orta məktəbi kimi tanınan , məktəbçilik tariximizdə şərəfli yol keçən bu təhsil ocağının dövlət səviyyəsndə təmtəraqlı yubileyini keçirmək hamının ürəyincə olardı. Türkiyədə yaşayan şamaxılıların– Ünsizadələrin ,Əfəndizadələrin, Mövlanə İsmayıl Şirvaninin nəvə-nəticəlrinin, Kürdəmir adını özlərinə takma ad seçənlərin – Kürdəmirililərin də ailə arxivlərində Kürdəmirin ilk dövlət məktəbinin müəllim və məzunlarını haqqında, yəqin ki, maraqlı sənədlər, xatirə yazıları tapılacaqdır. …Yubiley görülən işlərə diqqətli baxışdır, keçmişə verilən layiqli qiymətdir, gələcəyə açılan işıqlı yoldur. Gəlin keçmiimizə baxaq,qiymət verək,işıqlı yol tapıb, gələcəyə inamla addımlayaq.
Nazim Nəsrəddinov,
Avropa Azərbaycan Məktəbinin Azərbaycan dili və ədəbiyyatı kafedrasının müdiri, Azərbaycan Respublikasının əməkdar müəllimi.
Bakı, 09.02.2013-cü il.